શાકભાજીઃપ્રેમના ઉછાળાનું શરમાળ કાવ્ય..

શાકભાજી

મહેરબાની કરી તારી માને ના કહીશ
બાગકામ બગાડનાર હું હતી,
જેણે ગોલ્યા’તા એમના શાકભાજી.
મને વાડ દેખાઈ ન હતી.
આપણા ભૂગોળના વર્ગ પહેલા
પાછલી બારીએથી
મારે કરવી’તી તારી ઝાંખી
૪-૧૧-૨૦૧૧
spinach and peas ( adnan adam onart)

Please don’t tell your mom
that I was the one who ruined her garden,
who smashed her spinach and peas.
I did not see the fences,
trying to catch a glimpse of you
through the rear window
before our geography class.

(સૌજન્ય Nidus#92005 મેગેઝીન)
કવિતા અને કાવ્ય વસ્તુ, સર્જનશક્તિ કે શ્બ્દસ્ફોટ અને સાહિત્યના વિધાયકો સર્જક કરતાં ભોક્તાને વધારે ગૂંચવે છે.સ્ફોટ અને નિખાલસતા(સિમ્પ્લિસીટી) કવિતાના વિધાયકો છે.વિવેચન સર્જનને સંદિગ્ધ(ગૂચવણ અને જટિલતા ભરેલુ !)કરી મુકે છે.
આસ્વાદ અને વિવેચનાત્મક અભિગમ વચ્ચે કદાચ આ મતભેદ છે;તો પ્ર્શ્ન એ છે કે વિવેચનાત્મક અભિગમ કેવળ બૌધિકો-પ્રાધ્યાપકીય પ્રવૃત્તિ-માટે જ છે કે સુરતમાં આઠવાલેન પર રહેતા દાડિયા માટે પણ છે!? કવિતા અને કાવ્યાનંદ વિશ્વની અનેક ભાષાઓ અને સમાજ સમ ગુજરાતી ભાષા-સમાજમાં પણ તરછોડાયેલી પ્રવૃત્તિ થઈ ગઈ છે.૧૯૦૭ના ઇન્ટર્વ્યુમાં હેલીના પેટ્રોસાન્યાક,યુકરેનીયનની કવયિત્રીએ કહ્યું હતું ૨% લોકો કવિતા વાંચે છે.( આ ઇન્ટર્વ્યુ poetry international web પર વાંચી શકાશે.)કદાચ શિક્ષણ નોકરીવાદી થઈ ગયું અને સર્જકો ખાનગીવાદી- જેને સબકલ્ચર કહેવાયું છે.-થઈ ગયા એ પણ કવિતા પ્રત્યેની બેદરકારી માટે કારણભૂત છે.
કળાના આવા ટૂંકાયેલા કે સંકોચાયેલા કાળમાં એકાદ વિલક્ષણ કે ૠજુ કાવ્ય હાથ લાગી જાય ત્યારે વલણે ૧૨મી સદીમાં કહ્યું છે તેમ ઉઘાડા નહી પણ ભીના પાલવ
હેઠળ ઢંકાયેલા સ્તન વધારે અપેક્ષિત છે વા જાપનીસ કવિ કહે છે તેમ સૂર્યના ચુંબનથી શરમાયેલા ગુલાબી તંદુરસ્ત સ્તન જેવું મેટાફર કે એઝરા પાઉન્ડ કહે તે ઇમેજ પ્રાપ્ત થાય છે.અદનાન ઑનાર્તનું વિશ્વકાવ્યમાંથી જડેલું આ કાવ્ય તે મેટાફર છે.
જીવનના સામાન્ય પદાર્થ વિશે શરૂ થયેલી વાત કે એક નજરચૂક,ઉપર ટાંકેલા બે કાવ્ય જેવી, પ્રેમની નિખાલસ કે નિર્મળ કુમાશમાં પરિણમે છે.ઇશ્વરની ઝાંખી કરવા
‘શબદ’માં કણસ્યા કરતા કવિઓ સમ અહીં પણ કબૂલાતથી કાવ્યની શરૂઆત થાય
છે.કબૂલાતમાં અફસોસ યુક્ત વેદના છે,એટલેતો-મહેરબાની- જેવો કાક્લૂદી ભર્યો શબ્દ અગ્રસ્થાને છે અને તરત-તારી- શબ્દથી સંબંધ નામનો સંદર્ભ પ્રસ્થાપિત થાય છે.પછીની બે પંક્તિમાં ગુનાવાળા ભાનની સભાનતા સંભળાય છે.પહેલી ત્રણેવ પંક્તિની ભાષા કેવળ પદાર્થ અને નામજ નહીં પણ concept અને imageને પણ જોડી આપે છે, જે આપણી સંવેદના અને કાવ્યાસક્તિને ઢંઢોળે છે.
ઇમેજ સંવેદના યુક્ત વાહક છે,અને તેથીજ આ ભાષા વધારે abstract છેઆ એ ભાષા છે જે પુદગલને દેખાડે છે,સંભળાવે છે.જે કાવ્યનું અને તે દ્વારા સર્જક્નું ભાષાકર્મ છે.
પહેલી ત્રણ અને છેલ્લી ત્રણ પંક્તિ વચ્ચે જે વિધાન છે તે જેમ ગિયોમ અપોલિનેર
(ફ્રેન્ચ સર્જક apollinaire)એની સાહીથી સંગીત રચે છે તેમ આ કવિ શબ્દોથી ગોપિત ઉત્કંઠામાં લપાઈ અરવ જતી છોકરીનું ગતિમય ચિત્ર રચી આપે છે.એમાં બેદરકારી નહીં પણ પેલો ગોપીભાવ છે,સાનભાન ભૂલ્યાનો.અહીં ગોપી જેવું સમર્પણ નથી પણ પોતાની બહાર નીકળી ઇતરમાં ઓતપ્રોત થયેલ ગ્રંથિભાવ છે.
ગોપી હોય કે આ કાવ્યમાંની છોકરી, જ્યાં પ્રેમ ઇપ્સા છે ત્યાં સદાકાળ અર્ધનારેશ્વર
અનુભૂતિ રમમાણ છે.
છેલ્લી ત્રણ પંક્તિમાં પેલી ટીનએજર ચાલુ વર્ગમાં જેમ આંખને ઉલાળે મનગમતાને જોઇ લેવા મથે છે તેમ એને સ્કૂલ જતાં પહેલા પાછલી બારીમાંથી
એક ઝાંખી કરી લેવી હતી, પ્રેમનો સાક્ષાત્કાર કદાચ સ્પર્શમાં જ નહીં સંતાઇને
નીહાળી લેવામાં પણ છે તેથી આવી વૃત્તિ ક્રિડન થઈ જાય છે.અમેરિકનો કદાચ
એને જ crush તરીકે ઓળખાવે છે,જે ખરેખરતો ગોપિત મોહ છે.અહીં પંચમ શુક્લની થોડી આથી અલ્લડ ‘ટીનએજર’યાદ આવે છે’મનની બધી મુરાદ હતી પહેલા પ્રેમની..’માણસ હોવાની મસ્તી એટલેજ યુવાની.
આ કાવ્યની ભૂગોળ એની સાદગીમાં છે.પ્રેમની,જાહેર નહીં પણ ,ગોપિત themeને
explore કરવામાં છે.ટૂંકી પંક્તિઓમાં ખૂબ સાદું કથન અને તે દ્વારા સંબંધોનો
unwhispered સ્ફોટ કાવ્યની સમગ્રતાને સાંકળી રાખે છે.કવિતા કેવળ સંદિગ્ધતા નથી simplicity પણ છે.
ભાષાની નિખાલસતા અને one with otherના ભાવનું કાવ્ય પ્રેમને, એના
concrete અનુભવને,મનમાં રમતું મૂકી જાય છે. વિલિયમ વર્ડ્સવર્થે કહ્યું છે તેમ
આ કાવ્યની ભાષા-language near to the language of man-રહી છે અને
તેથી જ એ પ્રેમની આપ મેળે છતી થતી અભિવ્યક્તિ છે.
શાકભાજી-પ્રેમના ઉછાળાનું શરમાળ કાવ્ય છે.
૪-૧૩-૨૦૧૧

મનુષ્ય હોવાની કોમળતમ લાગણીનો આવિર્ભાવ દાદાજી છે….

દાદાજી એવું ગાતા

♥ પંચમ શુક્લ

‘કૃષ્ણ કરે તે ઠીક કરે છે’: દાદાજી એવું ગાતા.

હજીય જ્યારે સુનમુન થાઉં, મનમાં આવી પડઘાતા.

હજીય મારી છીંક મહીં હા,

……………………….. એ છીંકણીની ગંધ તરે;

હજીય પોચી કરચલિયાળી

…………………………. રોજ હથેળી શીશ ફરે,

પગથી માથા સુધી ઓઢી સૂઉં ત્યાં શ્વાસે વાતા.

‘કૃષ્ણ કરે તે ઠીક કરે છે’: દાદાજી એવું ગાતા.

ઉભડક પગ કે પદ્માસનની

…………………………… મુદ્રામાં ઊતરી આવે;

અડવા જાતા ધૂપવલય શું

………………………… ખુદને પણ એ પ્રસરાવે,

ગોટે વળતાં સપનાંઓમાં ત્રુટકે ત્રુટકે સંધાતા.

‘કૃષ્ણ કરે તે ઠીક કરે છે’: દાદાજી એવું ગાતા.

૧૪/૧/૨૦૧૧

સહજ ગણગણાટ: http://www.esnips.com/doc/1aff3d89-7c0d-45f9-a2df-75f9a2ae92f1/dadaji_evu_gata

આસ્વાદ પણ અનુવાદ પ્રક્રિયા જેવો ક્રિડનીય પ્રશ્ન છે.કોની કે કોના દ્ર્ષ્ટી[કોણ]થી
કાવ્ય હયાત છેઃસર્જક કે વાંચનાર[ની]ના?વેપારમાં હમેશા વાપરનાર{{ભોક્તા-end user} મહ્ત્વનો છે, જે
અર્થતંત્રને હયાત રાખે છે, કાવ્યક્ષેત્રે કોણ? ઇનામ આપનાર કે પાઠક જેણે વાંચવાનું છોડી દીધું છે ?! ગુજરાતી સંગ્રહો કેવળ ઇનામોથી જીવે છે અથવા યુનિવર્સિટીઓમાં પાઠ્યક્રમથી, તો પાદરા રોડ પર રહેતા ખેડૂત કે ફેક્ટરી કર્મચારી
માટે કાવ્ય સંગ્રહ કેટલો મહત્વનો છે ?એ કેમ ગુજુ સંગ્રહનો end user નથી?!
(ગુજરાતી વેબ જગતના બ્લોગરો પણ ખરીદી વાંચતા નથી, પણ પ્રમોટ કરવા
નીકળી પડે છે.)યુનિવર્સિટીમાં ભણવા આવતા વિદ્યાર્થીઓનો કેમ દૂર ઉપયોગ કરાય છે, પરાણે ખરીદવા! જે પછી ક્યારેય શિક્ષક કે ખબરપત્રી તરીકે યાદ પણ નથી કરતા ભણેલા સંગ્રહને!!!
આ કાવ્યનો ઉઘાડ ઉપર જણાવ્યા જેવો જ છે.કૃષ્ણ-સત્તધારી ઈનામ(મુક્તિ!) આપનારી શક્તિ છે,એ કરે કે નક્કી કરે એ જ, દાદાજી- જે કૃષ્ણ જેવી જ સત્તા પણ હવે તેમને જાણ છે કે પેલા સમ તેઓ નક્કી નથી કરી શકતા તેથી તો કહી દે છે કે ‘કૃષ્ણ કરે તે ઠીક કરે છે’ ઇશ્વર સર્જક સત્તા છે અને દાદાજી end user છે,તેથી તો એમની હયાત શક્તિનો અસ્વીકાર કર્યો, દાદાજી નકારાત્મક અસ્તિ છે,
સમર્પિત થઈ જવાની વૃત્તિ ધરાવતા.આપણી શારિરીક મર્યાદાઓ જ આપણા માનસિક પરિવર્તનનું કારણ છે કે મર્યાદાની સભાનતા?
પણ પંચમ શુક્લના દાદાજી નથી કોઈ સત્તા,સર્જક કે end user. એ તો સાવ સામાન્ય પરંપરાગત જીવન જીવતા માણસ હતા.બહાર ઓટલા પર રહાણે બેસતો જીવ. હાથમાં ખસતી માળા અને મનથી સમર્પિત જીવ.અત્યાર સુધી ઘરના મુખીયા તરીકે ચોફેરની કાળજી કરી, હવે નિરાંત, પોતાનામાંથી નીકળી પરમાં ઓતપ્રોત થવાની મથામણ કરતો, પરાણે શક્તિ ધરાવતો, માણસ, સમયથી દૂર સંબંધમાં તૂટૂ તૂટૂ થતાં તાંતણે અટકી રહેલો માણસ, પોતાને ન ઓળખવા તત્પર
માણસ, એટલે તો રટ્યા કરતા’તા,હું કરૂં તે નહીં, અન્ય કરે તે ઠીક રહેશે હવે. દરેક માણસ ,અંત તરફ ગતિ કરતો, અનાસક્તિમાંથી આ ભાષા બોલે છે વા થાકમાંથી જે જીવાઈ ગયું છે તે હોવાનો થાક ! દાદાજીની ભાષા વૈવિધ્યમાંથી સરકી એકવિધતામાં ઢળે છેઃ પણ એ નીચોડની ભાષા છે. આજે, એમની ગેરહાજરીમાં એ
સંસ્મૃતિની ભાષા છે.ઇ.જી. ગોલ્ડસ્ટાઇન એમના પુસ્તક ‘ કૉગ્નિટીવ સાયકોલોજી’માં
જણાવે છે તેમ આદાનપ્રદાન(ભાષા દ્વારા) માટે સંસ્મૃતિ આવ્શ્યક છે.( you need
to keep track of the flow of conversation).
માણસ માત્ર ભૂતકાળથી પોતાની સાથે સંકળાયેલો છે, અથવાતો કશાક અન્ય સાથે, જે ભૂતકાળ છે કે સંસ્મૃતિ છે તે ખાનગી છે, કાંતો એ આત્મકેન્દ્રિ છે અથવા
કવિતામાં બને છે તેમ અનેકકેન્દ્રિ છે.કવિ કેવળ પોતાની જ નહીં પણ સામ્ય દ્વારા
અનેકમાં સંસ્મૃતિને વહેતી મૂકે છે. કવિતા એક કેન્દ્રમાંથી નીકળી અનેક કેન્દ્રિ થાય છે અને પાછી ફરીથી એક કેન્દ્રઃ કવિથી ભાવકમાં અને ભાવકમાં તેના સ્વકમાં,આમ કવિતા ચોફરતી ગતિ છે.
કાવ્યના ઉઘાડમાં “સૂનમૂન થાઉં..’એક અવસ્થા ઊભી કરે છે, જ્યાં ઘણુંબધું ભરેલું છે અને કશું નથી, કારણ વાક્યમાં બોલનાર અનુપસ્થિત હાજર છે. તેથી તો મનમાં પડઘા પડે છે.સંસ્મૃતિમાંથી ઉદભવેલું આ આમતો વ્યક્તિચિત્ર છે દાદાજીનું
પણ કાવ્યની નજરે,સર્જન પ્રક્રિયાની દ્રષ્ટિએ, concrete experience છે, જ્યાં
દ્ર્શ્ય-શ્રાવ્ય અને sensory મેટાફરમાં પરિણમે છે-છીંક (શ્રાવ્ય ),ગંધ (સેન્સરી) ‘શીશ ફરતી હથેળી (દ્રશ્ય ), આ ત્રણેવ ભેગા થઈ એક સંપૂર્ણ વ્યક્તિત્વ ઉપસાવે
છે અને છેલ્લે એ હયાત અનુભવ કેવળ બાહ્ય અનુભવ ન રહેતા આંતરિક (ઇન્ટરનલ) ‘શ્વાસમાં આવ જાવ કરતો બની જાય છે અને સમગ્ર સંવેદના,ચિત્ર
મેટાફર- a transfer -થઈ જાય છે,’સૂઉ ત્યાં શ્વાસે વાતા…સપ્નાઓમાં ત્રુટકે ત્રુટકે સંધાતા.’
કાવ્યની લાક્ષણિકતા ટૂંકી સંસ્મૃતિ શાશ્વત સંસ્મૃતિમાં ફેરવાય તેમાં છે,શારિરીક ચિત્રોથી અનુભવની સનાતનતા સુધી પહોંચવામાં છે,સમગ્ર કાવ્યનો કાવ્યાનુભવ એના transmigration માં છે, શબ્દના દેહપલટામાં વણાયેલો છે. સ્થૂળચિત્ર
દેહાંતર દ્વારા તદરૂપતા સાધે છે- કવિનો શબ્દ એકકેન્દ્રિ થતો વંચાય છે.કવિની મનોદશા ત્રણેવ કાળમાં સંભળાય છે,ભૂતકાળમાં દાદાજી, વર્તમાનમાં દાદાજી સાથે સ્વયં અને ભવિષ્યમાં પોતે દાદાજી થવાના તે પણ !
મનુષ્ય હોવાની કોમળતમ લાગણીનો આવિર્ભાવ દાદાજી છે….
૪-૭-૨૦૧૧